Τα πηγάδια του Ξηρομέρου. Πηγή ζωής, μιας άλλης περασμένης εποχής.

Του Παναγιώτη Ηλ. Χολή.
Πρόεδρος της ΠΑΝ.ΣΥ.

Το νερό είναι γνωστό ότι αποτελεί κύριο και αναντικατάστατο συστατικό κάθε ζωντανού οργανισμού. Χωρίς νερό δεν θα υπήρχε ζωή στον πλανήτη και τα πάντα θα είχαν μετατραπεί σε απέραντη έρημο.

Πριν αναπτυχθούν οι τεχνολογίες που έδωσαν οριστική λύση στην συνεχή ροή νερού στις βρύσες κάθε σπιτιού, ας δούμε πώς δίνονταν λύση στο πόσιμο νερό, στις δύσκολες εποχές περασμένων ετών.

Τα πηγάδια (στα Αρχαία Ελληνικά, Φρέαρ) είναι ορύγματα στο έδαφος, προς ανεύρεση επιφανειακού πόσιμου νερού.

Εντοπίζονταν ένα μέρος, συνήθως πεδινό ή επίπεδο, που εμπειρικά υπολόγιζαν οι πρόγονοι μας ότι ενδέχεται να βρουν νερό.

Σημάδια από λιμνάζοντα νερά ήταν καλή επιλογή για δημιουργία πηγαδιού.

Επέλεγαν αυτό το μέρος να βρίσκεται μακριά από χώρους που μπορεί να μόλυναν το νερό, όπως γειτνίαση με στάνες ζώων.

Το σκάψιμο γίνονταν με τα χέρια χρησιμοποιώντας εργαλεία όπως κασμάς, τσάπα, φτυάρι, καλέμι.

Για την εργασία αυτή, τον ιδιοκτήτη του πηγαδιού θα βοηθούσαν και χωριανοί του, αφού ήταν πολύ έντονη η σωματική κούραση.

Στην αρχή ήταν εύκολο το σκάψιμο, όμως όσο αυξάνονταν το βάθος της οπής, η εργασία γίνονταν όλο και περισσότερο δύσκολη.

Για να βγάζουν το χώμα του σκαψίματος από τη βαθειά οπή, χρησιμοποιούσαν ένα αυτοσχέδιο ξύλινο αναβατόριο με καρούλι και ανέμη.

Στην ανέμη έδεναν σχοινί χοντρό και στην άκρη του σχοινιού έδεναν ένα ζεμπίλι ή το μισό μέρος ενός βαρελιού, που θα χρησιμοποιούσαν ως καλάθι για να βγάζουν το χώμα και τα νερά από το βάθος της οπής.

Κάθε φορά που από το σκάψιμο μαζεύονταν αρκετό χώμα, ο σκαφτιάς γέμιζε το ζεμπίλι, το οποίο τραβούσαν με την ανέμη οι βοηθοί του που βρίσκονταν στην επιφάνεια. Αυτό γινόταν συνέχεια έως ολοκληρωθεί η διάνοιξη του πηγαδιού

Ο σκαφτιάς προχωρούσε το σκάψιμο σε κυκλική μορφή.

Για να μη χάνει τις αποστάσεις της οπής, είχε μαζί του ένα καλάμι και κάθε φορά μετρούσε τις αποστάσεις σε σχήμα σταυρού ώστε το άνοιγμα να έχει ίδιες αποστάσεις.

Μετά τα 6μ βάθος, συνήθως, άρχιζε από το πυθμένα και τα τοιχώματα να βγαίνει το νερό. Το σκάψιμο θα συνεχιζόταν σε βάθος που θα έφτανε από 8μ έως 10μ.

Μέχρι να φτάσουν σε αυτά τα βάθη, χώμα και νερό συνέχιζαν να το διώχνουν μέσω της ανέμης.

Όταν ανακάλυπταν ότι έφτασαν σε ένα ποιο σταθερό έδαφος που θα κρατούσε το νερό που ανέβλυζε, τότε σταματούσαν οριστικά την εκσκαφή.

Ο σκαφτιάς έβγαινε από το υπό διαμόρφωση πηγάδι του με το αναβατόριο - ανέμη, μπαίνοντας και αυτός μέσα στο ζεμπίλι και δουλειά θα αναλάμβανε ο χτίστης πέτρας.

Η βαθειά στρογγυλή οπή που δημιούργησε ο σκαφτιάς, για να παραμείνει σταθερή και να μη υπάρξουν κατολισθήσεις των τοιχωμάτων, αλλά και να εξασφαλιστεί η καθαρότητα των νερών έπρεπε να χτιστεί με πέτρα. Τη δουλειά αυτή μπορούσαν να την κάνουν μόνο μάστορες με εμπειρία και καλή τεχνική.

Στο χωριό μου, μάστορες έρχονταν από ένα προσφυγικό χωριουδάκι Μικρασιατών, τον Άγιο Νικόλαο, μεταξύ Κατούνας, Αετού και Κωνωπίνας.

Ένας τέτοιος μάστορας έφτιαξε και τα πηγάδια του χωριού και του πατέρα μου.

Την πέτρα την έβγαζαν από τα γειτονικά βουναλάκια και τις μετέφεραν στο χώρο του πηγαδιού με γαϊδουράκια ή με άλογα.

Ο χτίστης ξεκινούσε από το βάθος προς τα πάνω το στήσιμο με τη μέθοδο της ξερολιθιάς, χωρίς συγκολλητικά υλικά, με σταυροειδή τοποθέτηση. Για να μη ξεφεύγουν οι ευθείες του είχε ως οδηγό ή ένα καλάμι ή ένα μεταλλικό στεφάνι.

Το πλάτος του χτισίματος με την πέτρα, ήταν περίπου μισό μέτρο για καλύτερη σταθερότητα. Το συνολικό πλάτος του πηγαδιού δεν ξεπερνάει τα 2μ.

Έπρεπε το άνοιγμα να έχει το ίδιο πλάτος κάτω, στη μέση και πάνω. Τις πέτρες της κατέβαζαν πάλι με το αναβατόριο και το ζεμπίλι. Μέσα στο πηγάδι υπήρχε και ένας βοηθός που έδινε τις πέτρες στα χέρια του μάστορα.

Φτάνοντας το χτίσιμο στην επιφάνεια του εδάφους, είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή.

Στον πυθμένα γίνονταν οι τελευταίες εργασίες καθαριότητας και απομάκρυνσης όλων των ανεπιθύμητων υλικών. Απομακρύνανε με το ζεμπίλι όλο το θολό νερό έως ότου αυτό καθαρίσει αποκτώντας μια σχετική διαύγεια.

Από τα τοιχώματα το νερό που έφευγε πέρναγε μέσα από τις πέτρες, φιλτράροντας το σε ένα βαθμό, εξασφαλίζοντας μια σχετική καθαρότητα.

Τώρα που το πηγάδι ήταν έτοιμο έπρεπε να μειωθεί το άνοιγμα του στην επιφάνεια.

Αυτό θα γίνονταν για ασφάλεια, μιας και σε ένα άνοιγμα 2μ εύκολα μπορούσε να πέσει μέσα στο πηγάδι το οτιδήποτε.

Στις άκρες του ανοίγματος έβαζαν ξύλινα μαδέρια οριζοντίως και καθέτως και τα κάρφωναν με σανίδες δημιουργώντας μια σκεπή, αφήνοντας στο κέντρο μια τρύπα ενός περίπου μέτρου, στρογγυλή η τετράγωνη. Στη συνέχεια την σκεπή την κάλυπταν με τσιμέντο.

Στην τρύπα που άφηναν για να έχουν πρόσβαση στο εσωτερικό του πηγαδιού και πάλι για ασφάλεια, έχτιζαν γύρω - γύρω με τσιμέντολιθους ή με πέτρα σε ύψος ενάμισι μέτρου, τον ονομαζόμενο Σφρα. Πάνω στο Σφρα θα τοποθετούσαν ένα μεταλλικό καπάκι, ως πόρτα, ανοιγοκλείνοντας έτσι την τρύπα του πηγαδιού για περισσότερη ασφάλεια. Σε πολλές περιπτώσεις οι ιδιοκτήτες πάνω στο Σφρα τοποθετούσαν ένα μαγγάνι για ευκολότερη άντληση του νερού.

Στα περισσότερα πηγάδια το νερό ήταν πόσιμο και αυτό το νερό ήταν που χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοι μας για να πίνουν καθώς και για μαγείρεμα και πλύση.

Το νερό το έβγαζαν από το πηγάδι με τα ονομαζόμενα, στην περιοχή μας, Σατίλια που ήταν τσίγκινοι κουβάδες. Τα έδεναν με σχοινί χοντρό και τα βουτούσαν μέσα στο πηγάδι, αυτό γέμιζε και το τραβούσαν στην επιφάνεια. Το νερό, λόγο του βάθους, ήταν πάντα κρύο και το μετέφεραν στο σπίτι είτε με τις γαλβανιζέ ποτίστρες, είτε με μεταλλικά ή πλαστικά μπιτόνια.

Το νερό του πηγαδιού θα χρησίμευε και για να πίνουν τα ζώα και για πότισμα των κήπων και άλλων μικρών καλλιεργειών.

Για να είναι ποιο ασφαλές το νερό και απαλλαγμένο από βλαβερούς μικροοργανισμούς, έριχναν μέσα στο πηγάδι μια πέτρα ασβέστη, δύο φορές το χρόνο, για να το απολυμαίνει.

Τα πηγάδια, στις περισσότερες περιοχές, σταμάτησαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους από το τέλος της δεκαετίας του 1960, οπότε και άρχισαν οι γεωτρήσεις και η άντληση των νερών με μηχανικά μέσα, καθώς και η μεταφορά του στις βρύσες κάθε νοικοκυριού. Η ποιότητα και η ασφάλεια των νερών καλυτερεύσε και μαζί με αυτή εξαφανίσθηκε και ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών στον ανθρώπινο οργανισμό, που το νερό των πηγαδιών δεν το εξασφάλιζε.

Στο χωριό μου υπήρχαν 58 πηγάδια ιδιωτικά και 6 κοινοτικά. Τα περισσότερα από αυτά υπάρχουν και σήμερα με καλλωπιστική χρήση.

(Το κείμενο για τα πηγάδια γράφτηκε μέσα από αφηγήσεις 90χρονων συγχωριανών μου και προσωπικές μου εμπειρίες. Απρίλιος 2023).