Λαϊκισμός και σύγχρονη πολιτική κοινωνία.

Πηγή: https://www.efsyn.gr

Του Θεόδωρου Γεωργίου.

Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας

στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

Τα τελευταία χρόνια οι συζητήσεις για το πολιτικό φαινόμενο του λαϊκισμού, στα Πανεπιστήμια και στη δημόσια σφαίρα, γνωρίζουν ιδιαίτερη άνθηση. Στο επιστημονικό επίπεδο διεξάγονται συνέδρια, διενεργούνται σεμινάρια και «κατασκευάζονται» θεωρίες με ερευνητικό θεματικό αντικείμενο τον λαϊκισμό.

Οι σχετικές επιστημονικές θεωρίες στην εποχή μας είναι περισσότερες από τις θεωρίες οι οποίες αναλύουν και ερμηνεύουν άλλα πολιτικά φαινόμενα (όπως π.χ. την ισχύ, την κυριαρχία, την ελευθερία κ.λπ.). Στο επίπεδο της δημόσιας σφαίρας, το ενδιαφέρον όλων των εμπλεκομένων στην άσκηση της εξουσίας (πολιτικών, κομμάτων, πολιτών, ψηφοφόρων κ.ά.) είναι αυξημένο. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πρώτιστη και ανεπεξέργαστη κατηγορία την οποία μπορεί να απευθύνει ένα κόμμα σ’ ένα άλλο είναι η κατηγορία του λαϊκισμού.

Μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση, την οποία περιγράψαμε με εμπειρικό-αναλυτικό τρόπο, η αμηχανία όλων μας είναι δεδομένη. Επιβάλλεται, κατά συνέπεια, να βάλουμε μια τάξη στα πράγματα και όσο μπορούμε να απαλλαγούμε από τις συγχύσεις στις οποίες έχουμε βυθιστεί σχετικά με το φαινόμενο του λαϊκισμού.

Προτού προχωρήσουμε στην πολιτική ανάλυση, ας υιοθετήσουμε μια διάκριση, σύμφωνα με την οποία στη σύγχρονη εποχή ο λαϊκισμός ως πολιτικό φαινόμενο εμφανίζεται σε τρεις εκδοχές, με τρεις τύπους: ο πρώτος τύπος μπορεί να ονομαστεί δομικός-συγκροτησιακός της πολιτικής πράξης. Ο δεύτερος τύπος είναι ο επικοινωνιακός-ρητορικός λαϊκισμός. Και ο τρίτος είναι ο αντι-δημοκρατικός και ο αντι-κοινοβουλευτικός λαϊκισμός.

Η επιστημονική πρότασή μου δίδει έμφαση, από μεθοδολογικής απόψεως, στις πολιτικο-πρακτικές εκφάνσεις του λαϊκισμού σε αντίθεση προς την πρόταση του συναδέλφου Jan-Werner Müller, ο οποίος στο βιβλίο του με τον τίτλο «What is Populism» (2016) υιοθετεί για την έρευνα του φαινομένου την οντολογική μέθοδο. Εξάλλου για να μελετηθεί ένα φαινόμενο και πιο συγκεκριμένα ο λαϊκισμός ως πολιτικό φαινόμενο, θέτουμε ως αφετηρία την ίδια την κοινωνικο-πολιτική πραγματικότητα. Επίσης οι επιστημονικές θεωρίες γενικά και στην περίπτωσή μας ειδικά (εννοώ την έρευνα για τον λαϊκισμό) δεν είναι υπεριστορικές «κατασκευές», αλλά πολιτικά ερμηνευτικά σχήματα, τα οποία έχουν στόχο τους την κατανόηση του πράγματος που ερευνούν.

Ας εξετάσουμε τώρα τον λαϊκισμό σε σχέση με την πολιτική και σε σχέση με τις επιμέρους δομές του πολιτικού συστήματος, π.χ. τα κόμματα, τα πολιτικά επιχειρήματα, τις πολιτικές αποφάσεις, την οργάνωση της ισχύος (Macht), ακόμη και την ίδια την άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας.

Οι στοχαστές Ernesto Laclau και Chantal Mouffe επί χρόνια μελέτησαν το πολιτικό στοιχείο και την πολιτική στις πολιτικές κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής. Το κορυφαίο έργο του Laclau έχει τον τίτλο «On Populist Reason» (2005). Κατά τη θεωρία και των δύο, ο λαϊκισμός συνιστά εγγενές δομικό στοιχείο του πολιτικού συστήματος των κρατών της Λατινικής Αμερικής. Λαϊκισμός και πολιτική πράξη είναι πράγματα άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους.

Αυτή η εγγενής αδιαμεσολάβητη σχέση ανάμεσα στα δύο αυτά πράγματα, την πολιτική και τον λαϊκισμό, διαμορφώνει τον τύπο της πολιτικής και της δημοκρατίας που εγκαθιδρύεται σε μια πολιτική κοινωνία. Στην περίπτωση αυτή λαϊκισμός και πολιτική είναι δίδυμα αδέλφια και η κοινοβουλευτική δημοκρατία σ’ αυτές τις κοινωνίες είναι μια ιδιότυπη πολιτική συνθήκη.

Για τις ευρωπαϊκές πολιτικές κοινωνίες το φαινόμενο του λαϊκισμού διαμορφώνεται εντός ενός διαφορετικού πεδίου συγκρότησης και άσκησης της πολιτικής. Η Ευρώπη ως πολιτική οντότητα «επινόησε» την αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία (βλ. τη θεωρία του Ρουσό για το κοινωνικό συμβόλαιο).

Επομένως ο λαϊκισμός στην περίπτωση των ευρωπαϊκών πολιτικών κοινωνιών εμφανίζεται είτε ως επικοινωνιακός-ρητορικός τύπος είτε ως «εσωτερικός εχθρός» της δημοκρατίας. Στην πρώτη περίπτωση του ρητορικού λαϊκισμού το πρόβλημα αρθρώνεται στο επίπεδο των πολιτικών επιχειρημάτων. Δηλαδή εξετάζουμε εάν και κατά πόσον ένα κοινοβουλευτικό κόμμα, προκειμένου να κατακτήσει την κυβερνητική εξουσία και κατά συνέπεια, να αναλάβει να επιλύσει τα υφιστάμενα κοινωνικά προβλήματα, χρησιμοποιεί επιχειρήματα του ορθολογικού Λόγου ή του λαϊκιστικού Λόγου (Diskurs).

Η δεύτερη περίπτωση (δηλαδή ο τύπος του λαϊκισμού, ο οποίος στρέφεται κατά της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας) κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος στις διαδικασίες συγκρότησης και λειτουργίας των ευρωπαϊκών δημοκρατικών κοινωνιών. Εάν εξετάσουμε την πολιτική και την κομματική γεωγραφία στην Ευρώπη, ακόμη και ο πρωτοετής φοιτητής στο Πανεπιστήμιό μου, χωρίς δισταγμό, ονομάζει τρεις πολιτικούς ηγέτες ως λαϊκιστές: τη Λεπέν (Γαλλία), τον Ορμπαν (Ουγγαρία) και τον Σαλβίνι (Ιταλία). Τώρα δεν μιλάμε για λαϊκιστικά πολιτικά επιχειρήματα, αλλά για πράξεις, οι οποίες στρέφονται εναντίον της ίδιας της πολιτικής και της ίδιας της δημοκρατίας.

Εν κατακλείδι, τονίζω με έμφαση ότι ο λαϊκισμός (κατά την τρίτη εκδοχή του) ως αντι-δημοκρατική συνθήκη απειλεί να καταργήσει τις πολιτικές κατακτήσεις της Ευρώπης, την ίδια την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Πρόκειται για μια πολιτική δομή η οποία κυοφορείται εντός του δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Και κατά το ιστορικό πρότυπο του φασισμού, στρέφεται εναντίον του ίδιου του ανθρώπου και των πολιτικών δημιουργημάτων του.