Νίκος Μάργαρης. Δεν ρυπαίνουν οι ιχθυοκαλλιέργειες.

Γράφει ο Νίκος Σ. Μάργαρης.

Καθηγητής Πανεπιστημίου.
Δ/ντης του Ελληνικού National Geographic.

Η εξημέρωση των ζώων της ξηράς είτε για τροφή όπως με τις κότες και τα γουρούνια, είτε για εργασία όπως με τα άλογα και τα γαϊδούρια, είτε για συνδυασμό αυτών των δύο (αγελάδες), είτε για τροφή και άλλα προϊόντα όπως το μαλλί (γιδοπρόβατα) έγινε πριν χιλιάδες χρόνια. Κάτι που επέτρεψε την σταδιακή προσαρμογή μας στην χρησιμοποίηση των ζώων και των φυτών αυτών στη διατροφή μας. Όταν έχουμε καταφέρει θαύματα στην ξηρά με την εξημέρωση των ζώων και των φυτών είναι τελείως παράλογο κάτι τέτοιο να μην μπορεί να γίνει στην θάλασσα. Η οποία προσφέρει σήμερα μόνο το 2% των τροφών ενώ είναι διπλάσια από την ξηρά που παράγει το 98%!

1. Αλιεία και Ιχθυοκαλλιέργεια.

Η ελληνική υδατοκαλλιέργεια ξεκίνησε πριν 30 χρόνια περίπου. Ανέπτυξε μια τεχνολογία από μόνη της και σήμερα παράγει το 50% της παγκόσμιας παραγωγής μεσογειακών ψαριών. Την ίδια στιγμή δρα μειώνοντας σημαντικά το φορτίο εισαγωγών για τα προϊόντα αλιείας και, συγχρόνως, δείχνει τις αναπτυξιακές δυνατότητες που προσφέρουν. 

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν ότι όλο το πρόβλημα που έχει σχέση με την υποβάθμιση της θαλάσσιας ζωής και βιοποικιλότητας οφείλεται στην εκτεταμένη ρύπανση την οποία προκαλεί ο άνθρωπος. Πουθενά δεν αναφέρεται κάτι για την ευθύνη της αλιείας, κάτι που αλλάζει ριζικά όταν μιλάμε για το κυνήγι στην ξηρά και τις ευθύνες των κυνηγών. Που στο κάτω της γραφής δεν συγκρίνονται με τις καταστροφές που προκαλεί το ψάρεμα. 

Ο Γέρο-Ψαράς που χτυπάει σαράντα φορές το χταπόδι στο βράχο είναι μία σκηνή που σίγουρα δε φαίνεται άσχημη. H «βίαιη» συμπεριφορά προς τα ζώα της θάλασσας κανέναν δεν ενοχλεί. Μπορούμε, από την άλλη να φανταστούμε ένα κτηνοτρόφο να πάρει ένα κατσικάκι και να το κοπανάει στο τσιμέντο ζωντανό για να μαλακώσουν τα παιδάκια; 

2. Τα χαρακτηριστικά μιας υδατοκαλλιέργειας.

Η ανάπτυξη της ευρωπαϊκής υδατοκαλλιέργειας συνέπεσε και με άλλες σημαντικές κοινωνικές αλλαγές μια και η διάθεση στην αγορά «καλλιεργημένων” ψαριών διατάραξε τις συνθήκες αλιείας που προϋπήρχαν.

Ακόμη, οι περιβαλλοντικές εκτιμήσεις δημιούργησαν νέες συνθήκες σ’ ότι αφορά τον αναπτυξιακό προγραμματισμό. Η θεώρηση, για παράδειγμα, των ιχθυοκαλλιεργειών ως ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων ως προς τον τουρισμό, ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει έχει δημιουργήσει συγκρούσεις για τη χρήση των παράκτιων περιοχών. 

Από το σύνολο της ελληνικής παραγωγής, το 74% των ψαριών εξάγεται, ενώ μόλις το 26% καταναλώνεται στην εγχώρια αγορά. Ας σημειωθεί ότι στις υδατοκαλλιέργειες απασχολούνται περίπου 10.000 άτομα. Και ο κύκλος εργασιών ήδη έφθασε εκείνον της ελαιοκομίας! Η ελληνική ιχθυοκαλλιέργεια έχει γίνει ο δεύτερος εξαγωγικός κλάδος τροφίμων της χώρας. Μόνον στην υδατοκαλλιέργεια της Μύτικας Α.Ε. απασχολούνται 40 άτομα συνεχώς 12 μήνες το χρόνο. Δηλαδή, αν τον συγκρίνουμε με τους απασχολούμενους στον τουρισμό, που απασχολούνται 12 μήνες το χρόνο αντιστοιχούν 160 άτομα! 

Συχνά οι παρατηρήσεις των καταναλωτών είναι του είδους: «Δεν έχουν την ίδια γεύση με τα άγρια!». Και, φυσικά, η απάντηση είναι ότι όσο μοιάζουν στη γεύση το αγριόγιδο με το κατσίκι, η αγριόκοτα με το κοτόπουλο, τα άγρια μανιτάρια με τα ήμερα άλλο τόσο μοιάζουν οι ήμερες τσιπούρες και τα λαβράκια με τα αντίστοιχα άγρια. Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί ότι γιατί να είναι το ίδιο αυτό που κάνει 7 Ευρώ το κιλό μ’ εκείνο που κάνει 30 Ευρώ; Από την άλλη σκεφθήκαμε ποτέ όταν πάμε στο κρεοπωλείο να ρωτήσουμε αν το «μοσχάρι είναι άγριο»; 

3. Υγιεινή και Πλεονεκτήματα των Υδατοκαλλιεργειών.

Στα θέματα υγιεινής θα πρέπει να τονιστεί και το γεγονός ότι αναφερόμαστε σε ένα βιολογικό προϊόν το οποίο τρέφεται με σύγχρονους τρόπους και ελέγχεται συνεχώς τόσο από τις ελληνικές αρχές όσο και κυρίως από διεθνείς μια και τα τρία τέταρτα της παραγωγής εξάγονται.

Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμη. Τα ζώα που καλλιεργούμε στην ξηρά είναι ομοιόθερμα. Δηλαδή διατηρούν την θερμοκρασία του σώματός τους περισσότερη ζεστή από ότι έχει το περιβάλλον. Για να τη διατηρήσουν ξοδεύουν ενέργεια, δηλαδή τροφή. Τα ψάρια είναι ψυχρόαιμοι οργανισμοί που έχουν τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Δηλαδή της θάλασσας. Άρα για να κάνουν ένα κιλό στο σώμα τους θέλουν λιγότερη τροφή. Ένα μοσχάρι για να κάνει ένα κιλό του σώματός του καταναλώνει τουλάχιστον επτά κιλά ζωοτροφή. Ένα ψάρι θέλει μόνον 1,7 κιλά. Δηλαδή τέσσερις φορές λιγότερο. Και όχι μόνον επειδή είναι ψυχρόαιμο αλλά και επειδή εξαιτίας της άνωσης στη θάλασσα ξοδεύει λιγότερη ενέργεια για να μετακινηθεί από ότι ένα κατσίκι στην ξηρά. Το οποίο αναγκάζεται να έχει ισχυρότερο σκελετό από το ψάρι που για να μετακινηθεί κουνά μόνο την ουρά του.

Αλλά και αν πάμε στο πόσο κοστίζει ένα κιλό μοσχάρι σε νερό το αποτέλεσμα θα μας εκπλήξει γιατί χρειάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ δεκατέσσερις τόνους νερό! Στα ψάρια και εκεί χρειάζεται νερό αλλά είναι μόλις δύο τόνοι που προέρχονται από το πότισμα που γίνεται στα δημητριακά τα οποία συνιστούν σοβαρό μέρος των ιχθυοτροφών που καταναλώνουν. Δηλαδή ένα κιλό ψάρι στοιχίζει σε γλυκό νερό το ένα έβδομο που στοιχίζει το μοσχάρι! 

Και βέβαια η ερώτηση αν είναι υγιεινά και καθαρά επανέρχεται συχνά. Το ψάρι της ιχθυοκαλλιέργειας είναι πιο φρέσκο από το «φρέσκο» καθώς συνήθως σε 24 ώρες βρίσκεται στο πιάτο μας. Ένα στοιχείο που διαφοροποιεί τα δύο αλιεύματα είναι και ο τρόπος θανάτωσης.

Πριν εξήντα χρόνια την εποχή των κοτετσιών η παροιμία «ζωή και κότα» έδειχνε το πόσο ακριβό και δυσεύρετο ήταν το κοτόπουλο. Σήμερα με τα πτηνοτροφεία έγινε φθηνό και είναι βέβαιο ότι οι νεότεροι δεν μπορούν να καταλάβουν την παροιμία.

Υπάρχει ακόμη μια παροιμία. Είναι η (ακόμη!) γνωστή “φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο”. Αναφέρεται και αυτή στο παρελθόν και έχει να κάνει με την σπανιότητα των ψαριών και την συνεπακόλουθη ακρίβεια τους. Που τα έκανε να φτάνουν στο τραπέζι μας με ιδιαίτερη δυσκολία. Ιδιαίτερα τα λεγόμενα “πρώτα” όπως τα λαυράκια. Ούτε βέβαια είναι τυχαία η έκφραση “έπιασε λαυράκι”. Που σημαίνει ότι αποκτούμε κάτι το εξαιρετικό. Που, όμως, με τις υδατοκαλλιέργειες έγινε φθηνότερο από το μοσχάρι και το αρνάκι. 

4. Ρυπαίνουν οι ιχθυοκαλλιέργειες το περιβάλλον; 

Υπάρχουν δύο βασικά θέματα που αφορούν την χωροταξία και τις υδατοκαλλιέργειες. Το πρώτο αφορά το γεγονός ότι όπως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα στο χώρο πρέπει να διέπεται από κάποιους κανόνες. Κάτι τελείως σωστό! Το δεύτερο – που συχνά χρησιμοποιούν ως επιχείρημα όσοι δεν θέλουν μια υδατοκαλλιέργεια- είναι το ότι επιβαρύνουν και ρυπαίνουν το περιβάλλον. 

Πρέπει, στο σημείο αυτά να αναφερθεί ότι υπάρχουν περισσότερες από τρεις έγκυρες μελέτες (ΕΛΚΕΘΕ , Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πανεπιστήμιο Κρήτης) στις οποίες οι ερευνητές– εργαζόμενοι σε διαφορετικούς χώρους και χρόνους- διαπιστώνουν ότι οι υδατοκαλλιέργειες δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον.

Από τη άλλη δεν υπάρχει καμία μελέτη που να αποδεικνύει ότι ρυπαίνουν! ΄Ολα όσα αναφέρονται – σε σύγκριση με Πανεπιστήμια και Ινστιτούτα- στηρίζονται σε φήμες, κουτσομπολιά, κακοήθειες, ανακρίβειες και ψυχολογικές δυσκολίες κατανόησης κοινωνικών εξελίξεων και προσαρμογών που συμβαίνουν! 

Και δυστυχώς χρησιμοποιούν το περιβάλλον ως στοιχείο επιβαρυντικό των ιχθυοκαλλιεργειών ποντάροντας είτε σε φαντασιώσεις είτε σε άγνοια είτε σε κακοήθειες. 

Ας μου επιτραπεί να αναφέρω μερικά παραδείγματα τέτοιων επιχειρημάτων: Κάποτε σε ένα νησί του Αιγαίου όσοι ήθελαν να κλείσουν μια υδατοκαλλιέργεια χρησιμοποιούσαν το επιχείρημα ότι οι τσιπούρες ήταν ανώμαλες επειδή ποτέ δεν είδαν σε αυτές αβγά.

Οι τσιπούρες που συναντάμε στην αγορά είναι συνήθως 400 γραμμάρια, κάτι που αντιστοιχεί σε περίπου 20 μήνες ζωής. Στις τσιπούρες το ίδιο ψάρι μέχρι να γίνει δύο ετών είναι αρσενικό. Γίνεται θηλυκό αργότερα. Επομένως θέλαμε να έχουν αβγά τα αρσενικά ψάρια; Αυτό μας δείχνει ότι ο σωστά ενημερωμένος πολίτης δεν παρασύρεται από φαντασιώσεις.

Στον Πόρο οι φανατικές μονομανίες και οι σχεδόν υστερικές κραυγές διαμαρτυρίας για την ρύπανση που προκαλούν οι υδατοκαλλιέργειες στηρίχθηκε σε μία απερίγραπτη «μελέτη» στην οποία πέραν όλων των άλλων υπήρχαν μετρήσεις κολοβακτηριδίων. Οι αυξημένες συγκεντρώσεις των οποίων αποδόθηκαν στη ρύπανση που προκαλούν οι υδατοκαλλιέργειες. Μόνο που τα ψάρια, ως ψυχρόαιμοι οργανισμοί δεν έχουν κολοβακτηρίδια! Τα οποία παράγονται μόνον από θερμόαιμους οργανισμούς όπως ο άνθρωπος! Αντί, λοιπόν, να κάνει μήνυση ο υδατοκαλλιεργητής για ρύπανση στον Δήμο και την ανύπαρκτη αποχέτευση των περιοίκων ξεσηκώθηκαν εκείνοι! 

Όμως σε όσους συνεχίζουν να ανησυχούν τους συνιστούμε το “πάμε να δούμε”! Όποιος λοιπόν επισκεφθεί τους κλωβούς στη θάλασσα – και υπάρχουν αρκετοί μονάδες σ’ όλη σχεδόν την Ελλάδα- διαπιστώνει τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται σ’ ένα πεντακάθαρο περιβάλλον τα ψάρια των ιχθυοτροφείων. Πρέπει, άλλωστε, να λάβουμε υπόψη μας ότι ο πρώτος που θα καταστραφεί σε μια ρυπαίνουσα μονάδα είναι ο ίδιος ο ιχθυοκαλλιεργητής. Εχουμε ποτέ διανοηθεί να συγκρίνουμε την κατάσταση του περιβάλλοντος σε ένα μαντρί και μία ιχθυοκαλλιέργεια; Ένα λοιπόν είναι βέβαιο: οι υδατοκαλλιέργειες ήρθαν για να μείνουν! 

5. Τουρισμός και ιχθυοκαλλιέργειες Ένα παράδειγμα από την Ιρλανδία.

Ο τουρισμός και οι υδατοκαλλιέργειες μπορούν να συνυπάρξουν. Στην ιρλανδική Δημοκρατία προσελκύουν χιλιάδες τουρίστες με επισκέψεις πλοίων στις υδατοκαλλιέργειες δίδοντας ώθηση τόσο στην εικόνα των υδατοκαλλιεργειών όσο και στην τοπική οικονομία και ανάπτυξη. Οι τουρίστες που επισκέπτονται τις υδατοκαλλιέργειες έχουν ξεπεράσει τους 30.000 επισκέπτες το χρόνο. Τούτο βοήθησε ιδιαίτερα στο να αντιληφθεί η τοπική κοινωνία το ρόλο των υδατοκαλλιεργειών στην τοπική ανάπτυξη και να συνεργάζεται με τους υδατοκαλλιεργητές αρμονικά. 

6. Η Κατάσταση στη Μονάδα Ιχθυοκαλλιέργειες ΜΥΤΙΚΑΣ Α.Ε. 

Α) Γενικότητες και Περιγραφή. 

Η μονάδα παράγει περίπου 700 τόνους ψάρια το χρόνο και χρησιμοποιεί ιχθυοτροφές που πλησιάζουν του 1200 τόνους, κάτι που σημαίνει μετατροπή της τροφής σε «σώμα» ψαριού με αναλογία 1,7. Πράγμα που σημαίνει ότι η αναλογία της μετατροπής είναι ιδιαίτερα επιτυχής. Εδώ, πρέπει να επαναλάβουμε ότι τα γιδοπρόβατα χρησιμοποιούν πάνω από 7 κιλά κτηνοτροφής για κάθε κιλό παραγόμενου κρέατος. 

Τα παραγόμενα ψάρια εξάγονται σχεδόν όλα, πράγμα που σημαίνει ότι εκπληρούν όλους τους απαραίτητους δείκτες υγιεινής που εφαρμόζονται στις ανεπτυγμένες χώρες τις Ε.Ε. όπου εξάγονται χωρίς να έχει δημιουργηθεί πρόβλημα. 

Β) Το περιβάλλον στη μονάδα.

Ο πρώτος έλεγχος που αφορά την ποιότητα των υδάτων και ο οποίος γίνεται μακροσκοπικά δεν εμφάνισε κάποιο πρόβλημα. Τα νερά είναι καθαρά και η παρουσία τόσο αχινών όσο και του φαιοφύκους Padina pavonia είναι ενδεικτική του καθαρού περιβάλλοντος. Συγχρόνως, δείκτες ευτροφισμού, με παρουσία του χλωροφύκους Ulva lactuca ( μαρούλι της θάλασσας) δεν διαπιστώσαμε να υπάρχουν ακόμη και μακριά από την υδατοκαλλιέργεια. 

Πέρα, βέβαια, από τις μακροσκοπικές εκτιμήσεις προχωρήσαμε και σε αναλύσεις οξυγόνου. Ο συνηθέστερος δείκτης ρύπανσης σε μία περιοχή που δέχεται ζωικά λύματα είναι ο αυξημένος ευτροφισμός ο οποίος πριν ανιχνευθεί οπτικά φαίνεται από τη μείωση της περιεκτικότητας του οξυγόνου στο θαλασσινό νερό. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι κατά τη διάρκεια της ημέρας με την ενεργοποίηση από τον ήλιο της φωτοσύνθεσης του φυτοπλαγκτού το θαλασσινό νερό εμπλουτίζεται με οξυγόνο. Κατά τη διάρκεια της νύχτας το οξυγόνο καταναλώνεται από την αναπνοή και τον μεταβολισμό τόσο των φυτικών όσο και των ζωικών οργανισμών. Επομένως η καταλληλότερη ώρα της ημέρας για μια σωστή μέτρηση της περιεκτικότητας του θαλασσινού νερού σε οξυγόνο είναι λίγο πριν ξημερώσει. Η ομάδα μας μέτρησε το οξυγόνο επί δεκαήμερο (14-24/9/2011) σε βάθος 2,5 μέτρων τόσο μέσα στα κλουβιά όσο και σε απόσταση 100 μέτρων από αυτά προς το απέναντι νησί. Διαπιστώσαμε ότι σε όλες τις περιπτώσεις η περιεκτικότητα ήταν περίπου πάνω από 7,5 mg/l πράγμα που σημαίνει ότι η περιεκτικότητα του θαλασσινού νερού σε οξυγόνο ήταν σε επίπεδα κορεσμού. 

Εδώ πρέπει να προσθέσουμε η ταχύτητα με την οποία συνεχώς υπήρχε μετακίνηση των ψαριών στα κλουβιά επιβεβαιώνει το γεγονός της υπερεπάρκειας οξυγόνου μια και σε απουσία οξυγόνου οι οργανισμοί δεν μπορούν να κινούνται γρήγορα επειδή ο αυξημένος μεταβολισμός που έχουν σε αυτή την περίπτωση απαιτεί μεγάλες ποσότητες οξυγόνου.Και εμείς όταν τρέχουμε λαχανιάζουμε και αναπνέουμε γρήγορα. Οι χερσαίες μονάδες ήταν ιδιαίτερα μικρές και χωρίς να δείχνουν κάποιο δείγμα ακαταστασίας και ρύπανσης. 

Γ) Η εξαλίευση, η θανάτωση των ψαριών και η συσκευασία. 

Η εξαλίευση των ψαριών γίνεται μηχανικά και ο θάνατος των ψαριών είναι σχεδόν ακαριαίος με ψυχρό σοκ. Κάτι που σημαίνει ότι δεν ταλαιπωρούνται σπαρταρώντας για ώρες μέσα σε δίχτυα όπου ο θάνατος προκύπτει από ασφυξία, κάτι που σημαίνει απουσία τοξινών. Παράλληλα η όλη συσκευασία και διαλογή γίνεται στο συσκευαστήριο της Εταιρίας με όλες τις σύγχρονες μεθόδους υγιεινής. Αρκεί στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι τοποθετούνται σε κατάλληλα κιβώτια μιας χρήσεως φελιζόλ, όταν τα αντίστοιχα ψάρια της αλιείας τοποθετούνται συχνά για παραπάνω από 48 ώρες στις γνωστές ψαροκασέλες των οποίων η χρήση έχει απαγορευτεί από την Ε.Ε. από το 1998 μια και συνιστούν, ακόμη και σαπουνισμένες, φορείς υψηλών μικροβιακών πληθυσμών. 

Δ) Κάποιες οικονομικές συγκρίσεις με τον πρωτογενή τομέα της Αιτωλοακαρνανίας. 

Στην Αιτωλοακαρνανία έγινε παλαιότερα μια προσπάθεια καταγραφής των ακαθάριστων εσόδων από τις δραστηριότητες της κυρίαρχης πρωτογενούς παραγωγής. Ειδικότερα υπολογίστηκαν τα ακαθάριστα έσοδα από τις καλλιέργειες καπνού, ελαιώνων και εσπεριδοειδών που συνολικά καλλιεργούνται σε 358.000 στρέμματα. Κάτι αντίστοιχο έγινε και με τα γιδοπρόβατα που βόσκουν σε 2.500.000 στρέμματα. 

Οι πρόσοδοι από την κυρίαρχη γεωργία φθάνει τα 55,2 εκατομμύρια Ευρώ, από την κτηνοτροφία 210,5 εκατομμύρια Ευρώ και από τις ιχθυοκαλλιέργειες του Νομού 195 εκατομμύρια. Στον Πίνακα έχουμε καταχωρήσει μια σύγκριση των στρεμματικών αποδόσεων σε ότι αφορά την γεωργία, την κτηνοτροφία και την ιχθυοκαλλιέργεια του Νομού. Από όπου και αντιλαμβανόμαστε την δυναμική των ιχθυοκαλλιεργειών. Τούτο διότι διαπιστώνουμε ότι η ακαθάριστη πρόσοδος σε ότι αφορά την γεωργία είναι 154 Ευρώ το στρέμμα και στην κτηνοτροφία ακόμη λιγότερο μόλις 84 Ευρώ το στρέμμα. Και εδώ έρχονται οι ιχθυοκαλλιέργειες οι οποίες σε όλο το Νομό καλύπτουν μόνο 450 στρέμματα και έχουν ακαθάριστη πρόσοδο πάνω από 433.000 Ευρώ! 

Πίνακας 2. Ακαθάριστοι πρόσοδοι ανά στρέμμα στην πρωτογενή παραγωγή της Αιτωλοακαρνανίας. 

ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΣΗ 

ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΠΝΟΥ/EΛΑΙΩΝΩΝ/ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΩΝ 

358.000 στρέμματα 154 €/στρέμμα 

ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ για ΓΙΔΟΠΡΟΒΑΤΑ 

2.500.000 στρέμματα 84 €/στρέμμα 

ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΙΧΘΥΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ 

450 στρέμματα 433.000 €/στρέμμ