Μαρία Ν. Αγγέλη: Ο Μαχαιράς Ξηρομέρου στο '21 - Άνδρες αγωνιστές και μια γυναίκα!

Πηγή: https://xiromeronews.blogspot.com

Γράφει η Μαρία Αγγέλη.

Διδάκτωρ Κοινωνικής Λαογραφίας

Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

e-mail: agelimaria@yahoo.gr

Ο Μαχαιράς στα χρόνια του Αγώνα ήταν ένα πολύ μικρό χωριό. Το 1802 ο περιηγητής Πουκεβίλ γράφει ότι το χωριό αριθμούσε δέκα οικογένειες. Τα τοπωνύμια που διασώζονται μέχρι σήμερα είναι ενδεικτικά των τούρκικων ιδιοκτησιών στην περιοχή. Οι περιοχές: «Τούρκα», «Τουρκόστανη», «Τουρκοπήγαδο» το πηγάδι της Τσαπουρνιάς.

Το χωριό δεν είχε πολύ γόνιμη έκταση, αλλά είχε το βελανιδοκαρπό και το βελάνι, πολύτιμες τροφές για τα κοπάδια και ήμερες λιβαδικές εκτάσεις. Ο Αλή Πασάς είχε τσιφλίκια σε όλα τα χωριά του Ξηρομέρου και ένα από αυτά ήταν στο Μαχαιρά. Επίσης ο πασάς και οι γιοί του είχαν κοπάδια πρόβατα που τα έβοσκαν τσελιγκάδες στα δικά του λιβάδια.

Μετά την Απελευθέρωση όλος ο λόγγος έμεινε εθνικός και οι κτηνοτρόφοι είχαν το δικαίωμα ελεύθερης βοσκής. Τα δένδρα της περιοχής κληρώνονταν σε «τεμάχια» σε όλους τους κατοίκους του χωριού. Η κάθε οικογένεια είχε το δικαίωμα να συλλέξει το βελανίδι το «Ακαρνανικό μάνα», όπως δικαιολογημένα έχει χαρακτηριστεί.

Τα Βρύστιανα και τα Δρυμόνια περιήλθαν στην ιδιοκτησία του Παναγιώτη Παπατρέχα, «Τζαπάνου» και του αδελφού του. Εξαιρέθηκε μια μικρή έκταση στο Παλιοχώρι που ανήκε, πατρογονικά ίσως, στον Μπακαλέ. Ο «Τζαπάνος» πιθανόν τα πήρε για τις εκδουλεύσεις του στην Επανάσταση. Πιθανόν και να «τα ζάπωσε με το έτσι θέλω», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Μαχαιριώτης ιστοριογράφος Γεράσιμος Η. Παπατρέχας. Ο ίδιος γράφει ότι αργότερα ο «Τζαπάνος» παραχώρησε τα Δρυμόνια στους Βασιλοπουλίτες, ως αντάλλαγμα για την προστασία από τους βλάχους που θα του παρείχαν.

Στα 1821 εκτιμάμε ότι το χωριό δεν θα είχε περισσότερες από 20 οικογένειες, αφού το 1802 ήταν μόνο δέκα. Το 1832, μετά τη λήξη του Αγώνα και την ενσωμάτωση της επαρχίας στη νέα ελληνική επικράτεια, υπηρετούσαν στη χιλιαρχία του Γιώτη Βαρνακιώτη, με έδρα το Αιτωλικό 12 Μαχαιριώτες, όπως αναφέρει ο Γ. Παπατρέχας.

Ο Γιώτης Βαρνακιώτης γεννήθηκε στο χωριό Βάρνακας της Ακαρνανίας και ήταν αδελφός του Γεωργίου Βαρνακιώτη. Ο Γεώργιος Βαρνακιώτης ήταν οπλαρχηγός και «Στρατηγός της Δυτικής Ελλάδας» και Απελευθερωτής του Αγρινίου (11 Ιουνίου 1821). Ο Γιώτης επίσης με τις δυνάμεις του είχε σπεύσει να ενισχύσει τους πολιορκητές του Βραχωρίου τότε.

Μαχαιριώτες αγωνιστές συνολικά αναφέρονται:

• Παπατρέχας Αθανάσιος (Νάσος)
• Παπατρέχας Πάνος, «Τζαπάνος»
• Παπατρέχας Γιώργος
• Πάνου Στράτος
• Παπαχρίστου Σπύρος
• Γιάννου Γιώτης
• Γιάννου Νικόλαος
• Γιαννέλος Νικόλαος
• Γκόλφης Στάθης
• Γκούμας Δημήτριος
• Ζαρκαδούλας Γιάννης
• Ζήσιμου Κωσταντής
• Λιάμης Γιωργάκης
• Λιάμης Αναγνώστης
• Λιάμης Δημήτριος
• Μπακαλές Γιάννης
• Κολοβός Νικολός
• Κοκοτσέλος -, τον αναφέρει στα «Ενθυμήματα στρατιωτικά» ο Κασομούλης.

Η παράδοση διασώζει και έναν Κουβέλη, άριστο σκοπευτή, κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, που φυσικά εκείνη την εποχή δεν λογαριάζονταν ως Μαχαιριώτης.

Από τα ονόματα των αναφερθέντων οι οικογένειες Γιάννου, Παπαχρίστου, Πάνου, Γιαννέλου, Ζήσιμου, δεν υπάρχουν σήμερα στο χωριό. Έχουν χαθεί. Μπορεί να εξέλειπαν λόγω μη συνέχισης με απογόνους. Η συλλογική μνήμη διασώζει το όνομα Γιάννου, από το ομώνυμο πηγάδι «του Γιάννου». Έτσι διατηρείται η μνήμη του.

ΠΑΝΟΣ ΠΑΠΑΤΡΕΧΑΣ Η «ΤΖΑΠΑΝΟΣ».

Περισσότερα στοιχεία διασώζονται για τον Πάνο Παπατρέχα ή «Τζαπάνο» που στο αρχείο αγωνιστών έχει Α.Μ. 1591. (Η έρευνα συνεχίζεται…).

Το παρωνύμιο του Παπατρέχα με το προθεματικό Τζα ως επιτατικό έχει την ίδια σημασία που προσδίδει η κατάληξη –αρας, -ακλας στα μεγεθυντικά.

Χρησιμοποιείται ως μεγεθυντικό, για να τονίσει ότι αυτό στο οποίο αναφερόμαστε είναι πιο μεγάλο από την αρχική λέξη. Συνώνυμο μπορούμε να πούμε του: «Πανάρας».

Γεννήθηκε στον Μαχαιρά Ξηρομέρου το 1797. Με την έναρξη της επανάστασης έλαβε μέρος από αρχή στον Αετό Ξηρομέρου (1822), στο Λεσίνι (1825), στο Μεσολόγγι και αλλού. Ήταν πενήνταρχος.

Στις 25 Ιουνίου 1865, ο απόμαχος του ’21, Πάνος Παπατρέχας 68 ετών, κάτοικος του Μαχαιρά Ξηρομέρου και Δημότης του τότε Δήμου Αστακού, απηύθυνε αίτηση προς την Εξεταστική Επιτροπή «περί των, κατά τον υπέρ ανεξαρτησίας αγώνα, εκδουλεύσεών του».

Η αίτησή του, η οποία με τον υπ’ αριθ. 5594/3 Σεπτεμβρίου 1865 αριθμ. πρωτοκόλλου, μεταβιβάσθηκε προς το Α΄ Τμήμα της Επιτροπής, ανέφερε τα ακόλουθα:

«Ότι υπηρέτησα πιστώς και τιμίως την πατρίδα καθ’ όλον το διάστημα τον υπέρ ανεξαρτησίας ιερού αγώνος τούτο είναι πασίδηλον, όπου ανταμήφθην τότε με τον βαθμόν Πεντηκοντάρχον και απελάμβανον τας αποδοχάς τον βαθμού μου και επί του αειμνήστου Ιωάννου Καποδίστρια, κατά δε το έτος 1833 ενεχείρισα προς τον τότε Διοικητήν Μεσολογγίου Κ. Α. Μοναρχίδην, το δίπλωμα τον βαθμόν μου παρ’ ου έλαβον απόδειξιν ην δι’ αναφοράν μου υπέβαλον εις την κυβέρνησιν δια ν’ ανταμειφθώ και απωλέσθη αυτή. Ήδη δε ότε εσυστείθει η Σεβαστή αύτη επιτροπή δια να εξετάση και αποφασίση τα εικότα, περί των θυσιών και εκδουλεύσεων ενός εκάστου των αδικηθέντων αγωνιστών, προστρέχω εις το φιλοδίκαιον της επιτροπής ταύτης και παρακαλώ θερμώς όπως ευαρεστηθείσα αποφανθή δια ν’ ανταμειφθώ ήδη εις τα γηράματά μου δια τας προς την πατρίδα πιστάς εκδουλεύσεις μου και ούτω ανακουφήσω τα δεινά μου, άτινα προέρχονται εκ τε του Γήρακος και των δεινών μου.

Εύελπις ων εις το φιλοδίκαιον της Σεβαστής ταύτης Επιτροπής αναμένω ανυπομόνως την δικαίαν απόφασίν της. Επισυνάπτοντας ώδε δύω πιστοποιητικά περί τε της ταυτότητος και εκδουλεύσεών μου.

Υποσημειούμενος με σέβας.

Ο Ευπειθέστατος(Τ.Υ.) Π. Παπατρέχας»

Στο φάκελό του, στο Τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων της Εθνικής Βιβλιοθήκης, υπάρχει και το ακόλουθο πιστοποιητικό του Δήμου Αστακού για τον Πάνο Παπατρέχα:

«Αρ. 773

«Βασίλειον της Ελλάδος

Ο Δήμαρχος Αστακού

Πιστοποιεί ότι

Ο Πάνος Παπατρέχας κάτοικος Μαχαιρά και Δημότης του οποίου προϊστάμεθα Δήμου ετών 68 απ’ αρχής της Επαναστάσεως του 1821 έλαβε τα όπλα και ηγωνίσθη εις τον υπέρ ανεξαρτησίας ιερόν αγώνα.

Όθεν του επαφίεται αυτώ το παρόν δια να του χρησιμεύση.

Την 25 Ιουνίου 1865 Αστακός

Ο Δήμαρχος

(Τ.Σ.) Π. Μάτζαρης»

Σε δημοτικό κατάλογο του Δήμου Αστακού με ημερομηνία 29 Φεβρ.1865, υπογεγραμμένο από τον τότε Δήμαρχο Γεώργιο Μάτζαρη, φέρεται ο ίδιος καταγεγραμμένος στους καταλόγους με αυξ. αριθ. 658 κάτοικος Μαχαιρά, ηλικία 68 ετών. Επίσης οι γιοι του: Ιωάννης (639ος) 30 ετών, ο Νικόλαος (655ος) 32 ετών, ο Ευαγγέλης (664ος) 24 ετών, ο Φώτης (665ος) 21 ετών.

Ο Πάνος Παπατρέχας πέθανε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τον Μαχαιρά, όπου και διέμενε μετά την απελευθέρωση του Ελληνικού Κράτους.

[Χ.Ε.Ο.Ε.Β: κουτί 170 - φάκ. 56, Φροντ. φ. 10,13,26Α, Συλ. Βλαχ. εκλογ. φ. 6]

ΚΑΙ ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ: Η ΓΡΙΑ «ΜΠΟΤΣΑΡΙΝΑ».

Αξίζει να μνημονεύσουμε και τη Μαχαιριώτισσα «γριά Μποτσαρίνα». «Μποτσαρίνα» ονομάζεται από το όνομα του άνδρα της. Δεν αναφέρεται με το δικό της όνομα. Έτσι ήταν η συνήθεια της εποχής και ιδιαίτερα στην περιοχή Ξηρομέρου.

Μέχρι και τον εικοστό αιώνα οι γυναίκες στα χωριά του Ξηρομέρου παίρνουν το ανδρωνυμικό, το μικρό όνομα ή το επώνυμο του συζύγου και χάνουν σχεδόν το δικό τους. Θα αναφέρω δύο προσωπικά παραδείγματα: Η γιαγιά μου, από την πλευρά της μάνας μου, ήταν η Γιαννούλα Λιβάνη - Κονιώση. Έζησε μέχρι την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα. Όλοι την αποκαλούσαν «Βασίλαινα» ή «Κονιώσω». Δηλαδή με το όνομα του άνδρα της Βασίλη Κονιώση. Το δικό της όνομα περιήλθε σε αχρησία. Υπήρχε μόνο στην ταυτότητα.

Η άλλη γιαγιά μου, από την πλευρά του πατέρα, ήταν η Χαρίκλεια Ζαρκαδούλα - Αγγέλη. Και αυτή την αποκαλούσαν με το όνομα ή επώνυμο του άνδρα της Μήτσου (Δημητρίου) Αγγέλη. Σωστότερα με το παρωνύμιο, «παραγκώμι»: «Χατζάρω» από το «Χατζάρας». Eγώ στα παιδικά μου χρόνια γνώριζα τις γιαγιάδες μου ως: «Κονιώσω» και «Χατζάρω».

Αναφέρω αυτά τα παραδείγματα για να καταλάβουμε τι ίσχυε για την ταυτότητα της γυναίκας μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. Πολύ περισσότερο κατά το 19ο αιώνα.

Η γυναίκα με το ανδρωνύμιο «Μποτσαρίνα» έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα και πέθανε σε ηλικία 116 χρονών στα 1927-28. Ήταν βλάχικης καταγωγής, σύζυγος του Νίκου Κουβέλη «Μπότσαρη», αδελφού του Νασούλα. Βρέθηκε παιδί κλεισμένη στο Μεσολόγγι κατά τη μεγάλη πολιορκία (1826). Στην ηρωική Έξοδο σώθηκε πιασμένη καλά από «τη σιγκούνα» της μάνας της. Δεν διασώζεται το όνομα της ηρωίδας μάνας της.

Είναι και αυτή μία από τις ηρωίδες του Αγώνα που δεν είχαν την τύχη να καταγράψει τον ηρωισμό και την προσφορά τους στον Αγώνα κάποιος ιστορικός του 19ου αιώνα. Ίσως, γιατί oι ιστορικοί, ως άνδρες, εστίασαν κυρίως στους ηρωισμούς και τα κατορθώματα των ανδρών. Δεν ασχολήθηκαν ανάλογα με τους ηρωισμούς και τα κατορθώματα των γυναικών.

Ευτυχώς η κατάσταση προς τα τέλη του 19ου αιώνα αλλάζει. Από το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα ιστορικοί, λόγιοι και δημοσιογράφοι με ευρύτερη αντίληψη, δημοσίευσαν άρθρα, νεκρολογίες και μονογραφίες για τις γυναίκες του ’21.

Ο σημαντικός ιστοριογράφος του Μαχαιρά, Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας, έγραψε το Χρονικό του Μαχαιρά (1988). Παραθέτει στις τελευταίες σελίδες γενεαλογικά δέντρα των Μαχαιριωτών. Δεν αναφέρει όμως τις γυναίκες!

Ο υπέργηρος Μαχαιριώτης, Γεώργιος Παπατρέχας «Κάνιας», σε πρόσφατη τηλεφωνική συζήτηση, μου είπε: «Για τις γυναίκες ρωτάς Μαρία; Τι να θυμηθώ. Ο ξάδερφός μου ο Μάκιας, ο δάσκαλος, που είχε πολλές γνώσεις, εκεί στα γενεαλογικά δεν τις λέει τις γυναίκες. Εκεί να φανταστείς. Εμένα η μάνα μου μόλις παντρεύτηκε, με το που μπήκε νύφη, ήτανε «Κώτσινα». Του «Κώτσου Κάνια». Όχι Σταθούλα. Κατάλαβες τώρα;». Φυσικά και κατάλαβα.

Γι’ αυτές τις ανώνυμες γυναίκες θα αφιερώσω τους στίχους του Δ. Σολωμού:

«Ψυχή μεγάλη και γλυκιά, μετά χαράς στο λέω:

Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω».

(Δ. Σολωμού, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι)

Φέτος 2021, 200 χρόνια από την Επανάσταση του 21, ας είναι τούτη η σύντομη αναφορά, ένα ταπεινό Μνημόσυνο για εκείνους και για εκείνες που αγωνίστηκαν για την Ελευθερία!

Επίσης, μια ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε την Τοπική και Εθνική Ιστορία μας.

ΠΗΓΕΣ

Γερ. Η. Παπατρέχα, Το Χρονικό του Μαχαιρά. Έκδοση Συλλόγου Μαχαιριωτών, 1988.

Γερ. Η. Παπατρέχα, Επετηρίς της Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών. τ. Β 1969-70, σ. 211.

Γεώργιος Μ. Τσατσάνης, Δυτικορουμελιώτες Αγωνιστές του 1821. Εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 2005.

Ν. Γ. Πολίτη, Δημοτικά Τραγούδια. Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού. Αθήναι.

Κούλα Ξηραδάκη, Οι γυναίκες του ’21. Εκδόσεις Δωδώνη 1995.

http://el. wikipedia .org/

Μαρία Ν. Αγγέλη, «Του Δράκο Γρίβα. Ξηρομερίτικο Δημοτικό Τραγούδι». https://xiromeronews.blogspot.com/2015/12/1821.html

Μαρία Ν. Αγγέλη, «Χρυσοβούνι: Το χρυσό βουνό του Μαχαιρά. Λημέρι κλεφτών και τόπος βοσκών». https://xiromeronews.blogspot.com/2015/12/1821.html

Μαρία Ν. Αγγέλη, «Γεώργιος Ν. Βαρνακιώτης: Ελευθερωτής του Αγρινίου. Ένα δημοτικό τραγούδι υμνεί το γεγονός». http://mytikaspress.blogspot.com/2021/03/blog-post_89.html

* Ο Νίκος Θ. Μήτσης, ερευνητής και ιστορικός, μου έστειλε από το αρχείο του τα έγγραφα για τον Πάνο Παπατρέχα ή Τζαπάνο.