Ο ψηφιακός πολίτης, το διαδίκτυο, τα ιστολόγια και η δημόσια σφαίρα.

Γράφει η Ζίζη Παπαχαρίση*.

Στις σύγχρονες δημοκρατίες, οι νέες τεχνολογίες συνηθίζεται να συνοδεύονται είτε από ουτοπιστικές προσμονές είτε από δυστοπικές εμμονές σε σχέση με την εφαρμογή τους. Οι προσδοκίες αλλά και ο φόβος που συνοδεύουν τις νέες τεχνολογίες μπορεί να εκφράζονται από πολιτικούς, εκπροσώπους των Μ.Μ.Ε. ή και απλούς πολίτες και χαρακτηρίζονται από την ελπίδα ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες θα ενισχύσουν την δημοκρατία ή από την ανησυχία ότι θα την καταστήσουν ακόμη περισσότερο απρόσωπη. H φιλολογία αυτή αποκτά βάση μόνον εφόσον ενταχθεί σε ρεύματα που παρατηρούνται σε μαζικές κοινωνίες-δημοκρατίες.

Οποιαδήποτε θεώρηση των πολιτικών συνεπειών των νέων τεχνολογιών καθορίζεται από τις παρακάτω τέσσερεις τάσεις συμμετοχής του πολίτη στα κοινά:

α) νοσταλγία για πολιτικές φόρμουλες που αναφέρονται στο παρελθόν (βλ. Χάμπερμας και την θεωρία της δημόσιας σφαίρας),

β) μαζικοποίηση της κοινής γνώμης μέσω δημοσκοπήσεων στις σύγχρονες δημοκρατίες 

γ) έντονη ανάπτυξη σκεπτικισμού προς τους πολιτικούς και τα Μ.Μ.Ε., και

δ) αυξανόμενη αδιαφορία και αποφυγή συμμετοχής στα πολιτικά δρώμενα.

Ας εξετάσουμε, λοιπόν, καθεμία από αυτές τις τάσεις ξεχωριστά:

Πρώτον, η νοσταλγία για παρελθόντα δημοκρατικά μοντέλα συχνά αναφέρεται σε πολιτικές συζητήσεις που λάμβαναν χώρα σε λογοτεχνικές λέσχες και καφέ του Διαφωτισμού ή στην ανταλλαγή ιδεών την περίοδο της Αναγέννησης ή ακόμη και στην αντιπαράθεση απόψεων στην ρωμαϊκή και, νωρίτερα, την αθηναϊκή αγορά. Αυτές οι πλατφόρμες ανταλλαγής ιδεών συχνά εξιδανικεύονται, παρ’ όλο που βασίζονται στον αποκλεισμό σημαντικών ομάδων (όπως είναι οι γυναίκες, οι σκλάβοι, οι πληθυσμιακές μειονότητες, οι μη περιουσιακά προνομιούχοι). Η θεωρία της δημόσιας σφαίρας του Χάμπερμας εξιστορεί την σημασία αυτών των μοντέλων για μια ζωντανή σύγχρονη δημοκρατία. Πάνω σε αυτήν βασίζεται και η προσδοκία ότι το διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει αντίστοιχη πλατφόρμα ανταλλαγής ιδεών. Για να γίνει εφικτό κάτι τέτοιο πρέπει να υπάρχει ισότιμη και ολική πρόσβαση των πολιτών στις νέες τεχνολογίες, ουσιαστική ανταλλαγή απόψεων (και όχι μονόπλευρη έκθεση ιδεών) και απουσία του εμπορικού στοιχείου από τα κοινά.

Δεύτερον, στις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, οι δημοσκοπήσεις χρησιμοποιούνται σαν πρόχειρο εργαλείο εκτίμησης της άποψης του λαού. Και όμως, συχνά, οι δημοσκοπήσεις με τις προκαθορισμένες ερωτήσεις και απαντήσεις περιορίζουν τις βαθύτερες πολιτικές σκέψεις και απόψεις του σύγχρονου πολίτη. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται διεθνώς, όπου σύγχρονες πολιτικές απόψεις συνοψίζονται σε ένα ποσοστό «Ναι» ή «Όχι» των γκάλοπ. Η τάση αυτή, την οποία η Χερμπστ (Numbered Voices, 1993) περιγράφει ως «αριθμημένες φωνές» υποκαθιστά την αυθεντικότητα της προσωπικής άποψης, κατηγοριοποιεί την προσωπική εκτίμηση του πολίτη και υποβαθμίζει την διαλογική του δυνατότητα. Μέσα σε αυτή την πολιτική ατμόσφαιρα, ο πολίτης αισθάνεται αποξενωμένος από τα πολιτικά δρώμενα.

Τρίτον, η αποξένωση αυτή συχνά οδηγεί σε αυξανόμενη δυσπιστία, σκεπτικισμό και κυνισμό προς τους πολιτικούς παράγοντες και τα Μ.Μ.Ε. Πρόσφατες έρευνες αναφέρουν ότι η διαρκής κομματικοποίηση των πολιτικών πραγμάτων τόσο από τους πολιτικούς όσο και από τα Μ.Μ.Ε. μακροχρόνια εντείνει τον πολιτικό κυνισμό.

Τέταρτον, οι παραπάνω τάσεις συνηγορούν στην ανάπτυξη γενικότερης αδιαφορίας για τα πολιτικά τεκταινόμενα. Ο σύγχρονος πολίτης, λοιπόν, εμφορούμενος από παρελθόντα πολιτικά ιδεώδη, παγιδευμένος σε ένα πολιτικό σύστημα που μεταφράζει την προσωπική πολιτική άποψη σε μαζικά «Ναι» ή «Όχι» και πλαισιωμένος από συνεχή κομματική ρητορική, στρέφεται στις νέες τεχνολογίες και στο διαδίκτυο. Τι ρόλο μπορούν να παίξουν οι νέες τεχνολογίες στην ενδυνάμωση του σύγχρονου πολίτη; Μπορούν να τονώσουν και να διοχετεύσουν το πολιτικό ενδιαφέρον του μέσου Έλληνα;

Και ναι και όχι. Το διαδίκτυο έχει συγκεκριμένο πολιτικό ρόλο, ο οποίος, ειδικά για όσους δεν έχουν πρόσβαση σε αυτό, είναι πολύ περιορισμένος. Οι νέες τεχνολογίες, περιλαμβανομένου του διαδικτύου, δεν αλλάζουν την δημοκρατία εφόσον δεν εξαλείφουν καμία από τις προαναφερθείσες τάσεις. Δεν ενισχύουν το υπάρχον δημοκρατικό σύστημα ούτε το καθιστούν περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικό ή, απλούστερα, πιο καλό ή πιο κακό. Αυτό που κάνουν, όμως, είναι ότι καθιστούν το οποιοδήποτε δημοκρατικό σύστημα πιο «πορώδες».

Έτσι λοιπόν ενισχύεται η πολυφωνία. Με τα ιστολόγια [blogs], κάθε πολίτης αποκτά πρόσβαση σε ένα μικρόφωνο, το οποίο και χρησιμοποιεί εάν θέλει. Με το ΥοuΤube ο απρόσωπος καταναλωτής των Μ.Μ.Ε. μπορεί να μετατραπεί σε επώνυμο παραγωγό. Οι διαδικτυακοί χώροι συζήτησης [online discussion boards] συνεισφέρουν στην ανταλλαγή απόψεων, χωρίς όμως να είναι βέβαιο ότι αυτή η ανταλλαγή απόψεων είναι ισότιμη ή ότι οδηγεί σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα.

Με άλλα λόγια, οι ψηφιακές τεχνολογίες ενδυναμώνουν μεν τον σύγχρονο πολίτη, αλλά προς τι και με τι κόστος; H πολυφωνία δεν δημιουργεί αρμονία αλλά ούτε και κακοφωνία. Είναι απλώς πολυφωνία. Επίσης, η διαδικτυακή πολυφωνία δεν συνεπάγεται μια δημόσια σφαίρα. Tο διαδίκτυο αποτελεί δημόσιο χώρο ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την ανταλλαγή απόψεων, ανάμεσα σε άλλες χρήσεις. Δημόσιος χώρος, βέβαια, δεν σημαίνει δημόσια σφαίρα. Ο ψηφιακός πολίτης (ας μην ξεχνάμε ότι το ποσοστό Ελλήνων με πρόσβαση στο διαδίκτυο υπολογίζεται στο 20%) είναι μεν ενδυναμωμένος και ψηφιακά εξοπλισμένος, αλλά χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση ή άμεση επιρροή.

Θεωρητικά μοντέλα που αναγνωρίζουν τον πλουραλισμό των ψηφιακών μέσων, τις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις, καθώς και την δυνατότητα του διαδικτύου να ενισχύει πολιτικές διαδικασίες αποτελούν πιο ρεαλιστικές εκτιμήσεις των διαδικτυακών μέσων. Αρκετά συχνά, η πολιτειακή ανάμειξη στα κοινά κατά το παρελθόν εξιδανικεύεται με τρόπο που επηρεάζει τις απαιτήσεις που έχουμε από το διαδίκτυο. Η έννοια της «δημόσιας σφαίρας» είναι χρήσιμη στην κατανόηση του κοινωνικού ρόλου του διαδικτύου, αλλά δεν ορίζει ούτε και εξηγεί τον ιδιαίτερο πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα αυτού του μέσου.

Έχοντας όμως ξεκαθαρίσει ότι το διαδίκτυο δεν αποτελεί δημόσια σφαίρα, αλλά δημόσιο χώρο που εξυπηρετεί νέες και σύγχρονες κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες, εναπομένει να συνοψίσουμε ποιες είναι οι ανάγκες αυτές και πώς καθορίζουν τον κοινωνικό και πολιτικό ρόλο του. Με άλλα λόγια, εάν το διαδίκτυο δεν είναι δημόσια σφαίρα, τότε τι είναι; Είναι μεν δημόσιος χώρος, αλλά δημόσιοι χώροι υπάρχουν πολλοί και εξυπηρετούν ποικίλες ανάγκες και τάσεις.

Σε αυτές τις τάσεις, η διαφορά ανάμεσα σε αυτό που θεωρείται ιδιωτικό/προσωπικό και αυτό που θεωρείται δημόσιο/κοινό αποτελεί όαση δραστηριοποίησης του πολίτη. Ο πολίτης εντρυφεί σε αυτές τις χρήσεις, κυρίως και εφόσον διαφωνεί με αυτό που άλλες αρχές έχουν ορίσει ως κοινό/δημόσιο. Και επεμβαίνει με διαδικτυακά ψηφιακά μέσα για να διορθώσει και να επεκτείνει την κοινή πλατφόρμα που άλλοι έχουν καθορίσει, προσθέτοντας ή μεταβάλλοντας θέματα που ο ίδιος ή η ίδια θεωρεί σημαντικά. Με αυτόν τον τρόπο, τα ψηφιακά μέσα επιτρέπουν στον πολίτη να διαπραγματευτεί άμεσα και αποτελεσματικά την δημόσια ατζέντα, με τρόπο τον οποίο τα προηγούμενα μέσα δεν επέτρεπαν. Πρόκειται για βασική και σύγχρονη ανάγκη του πολίτη-παρατηρητή, ο οποίος, στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, αισθάνεται σαν ηδονή την ανάγκη για προσωπική έκφραση και αυτονομία.

Το αξιοπερίεργο, όμως, είναι ότι αυτού του είδους η διαπραγμάτευση των κοινών λαμβάνει χώρα όχι σε μια δημόσια σφαίρα, αλλά σε μια σφαίρα κυρίως ιδιωτική. Ο πολίτης επεμβαίνει άμεσα και προσωπικά στον δημόσιο χώρο, αλλά από χώρο ιδιωτικό, και όχι δημόσιο. Σαφώς και μέσω του διαδικτύου ο πολίτης εισέρχεται σε ψηφιακούς χώρους που είναι δημόσιοι, αλλά δεν έχουν υλική υπόσταση - είναι εικονικοί. Σαφώς και ο πολίτης συνομιλεί με άλλα άτομα σε αυτούς τους χώρους, αλλά αυτή η συνομιλία πηγάζει και γίνεται εφικτή μέσω μιας ιδιωτικής σφαίρας. Μέσα σε αυτόν τον ιδιωτικό χώρο, ο πολίτης είναι μόνος, αλλά όχι απομονωμένος. Ο ψηφιακά συνδεδεμένος πολίτης σκέφτεται, εκφράζεται και δρα με τρόπο τον οποίο ορίζει ο ίδιος και κανένας άλλος. Κατά βάση παρατηρητής, έχει την δυνατότητα να μετατραπεί, μέσω του διαδικτύου, σε ενεργό αγωνιστή της δημοκρατίας, εφόσον αυτό χρειαστεί, αλλά πάντα και κυρίως με ατομιστικό τρόπο.

Η δυνατότητα επιρροής προσδιορίζεται από την δομή του εκάστοτε πολιτικού συστήματος, χωρίς την υποστήριξη του οποίου, ο ψηφιακός πολίτης δεν υφίσταται ως σημαντική πολιτική οντότητα.

* H κα. Ζιζή Παπαχαρίση, καθηγήτρια και πρόεδρος της Σχολής Επικοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Ιλλινόι-Σικάγο.

Πηγή: http://www.onassis.gr/enim_deltio/40_08/article_1.php