Ο πολιτισμός στην εποχή της κρίσης

Του Βαγγέλη Κ. Αποστολάκη.

Η έννοια του «πολιτισμού» -όπως και του συγγενικού όρου «κουλτούρα»-παρουσιάζει ένα θεμελιακό πρόβλημα ορισμού, αποτέλεσμα διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων, γνωστικών νοηματικών πλαισίων και σημασιολογικών πεδίων κατά την ιστορική εξέλιξη των συζητήσεων και των ρευμάτων σκέψης για τον πολιτισμό. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι παρόλο που οι σχετικές έρευνες εντοπίζουν την εμφάνιση των δύο λέξεων στα τέλη του 18ου αιώνα και την καθιέρωση τους μόλις το 19ο αιώνα, οι εθνολόγοι Alfred Kroeber και Clyde Kluckhohn το 1952 κατέγραψαν 164 ορισμούς για τη λέξη κουλτούρα.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης των αγορών ο όρος ‘πολιτισμός’, επεκτείνεται πέρα απ’ την τυπική (και έτσι κι αλλιώς προβληματική) οριοθέτησή του ως σύνολο των πνευματικών και των υλικών επιτευγμάτων του ανθρώπου και διευρύνεται για να συμπεριλάβει νέες διαστάσεις που μεταξύ άλλων αφορούν: το φυσικό και δομημένο περιβάλλον, τη βιώσιμη ανάπτυξη, την αισθητική της καθημερινότητας, την ευαισθητοποίηση σε περιβαλλοντικά ζητήματα, τη διατήρηση τον εμπλουτισμό και την ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και βέβαια το πλαίσιο της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας. 

Ο Άγγλος ακαδημαϊκός Raymond Williams στη μελέτη του «πολιτισμός και κοινωνία» υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός είναι καθημερινός και παράγεται στα πλαίσια της καθημερινής προσπάθειας για διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας μέσα από τη συλλογική δράση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, ο πολιτισμός έγκειται στην καθημερινή παραγωγή και αναπαραγωγή της κοινωνικής πράξης και χαρακτηρίζει κάθε μορφή κοινωνικής ζωής. Με απλά λόγια, ο πολιτισμός δεν είναι τίποτα άλλο από τις καθημερινές πρακτικές της κοινωνικής ζωής και εμπειρίας μας, ο τρόπος δηλαδή που ντυνόμαστε, επισυνάπτουμε σχέσεις, συζητάμε, διαχειριζόμαστε τον ελεύθερο χρόνο μας, δημιουργούμε και όποια άλλη συμπεριφορά και πράξη έχει σχέση με τη συλλογική έκφραση κάθε ατόμου.

Η πολιτιστική δραστηριότητα αποτελεί στοιχείο του πολιτισμού και με αυτήν την έννοια αναφερόμαστε στις εκδηλώσεις, που προγραμματίζονται και υλοποιούνται από τους πολιτιστικούς οργανισμούς με απώτερο σκοπό τη δημιουργία ενός πολιτιστικού τοπίου, μέσα στο οποίο θα επιτελείται μια διαρκής αυτο-αναπαραγωγή πολιτιστικών προτύπων και θα ικανοποιείται η ανάγκη έκφρασης και προσδιορισμού όλων των κοινωνικών ομάδων και ιδιαίτερα των νέων.

Η ελληνική νομοθεσία στο ν. 3525/2007 («Πολιτιστική Χορηγία», άρθρο 1) αναφέρεται στην πολιτιστική δραστηριότητα ορίζοντας την ως τη δραστηριότητα που αποσκοπεί στην προστασία, αξιοποίηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς, και στην ενίσχυση και προβολή του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού, ο οποίος περιλαμβάνει κάθε δράση που αποσκοπεί στην παραγωγή, καλλιέργεια, προαγωγή και διάδοση των γραμμάτων, της μουσικής, του χορού, του θεάτρου, του κινηματογράφου, της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής, των εικαστικών τεχνών. 

Η χώρα μας τα τελευταία χρόνια βιώνει μια άνευ προηγούμενου οικονομική κρίση με οδυνηρά αποτελέσματα για την κοινωνία μας. Η κρίση, όπως είναι φυσικό, δεν αφήνει ανεπηρέαστη την πολιτισμική δραστηριότητα επειδή το κράτος έχει μειώσει και σε πολλές περιπτώσεις έχει σταματήσει τη χρηματοδότηση των πολιτιστικών οργανισμών.

Οι κοινωνικοί επιστήμονες όμως υποστηρίζουν ότι οι πολιτιστικές δραστηριότητες έχουν αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια σε σημαντικό παράγοντα τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης, ακόμα και σε περιοχές χωρίς τουριστικό ενδιαφέρον και με ελάχιστες υποδομές εξυπηρέτησης πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η πολιτιστική ανάπτυξη συμβάλλει στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μιας κοινωνίας καλλιεργώντας τον πολιτιστικό διάλογο, την ανταλλαγή προβληματισμών και καλλιτεχνικών αναζητήσεων. Ενισχύει ακόμα την επικοινωνία, την κριτική σκέψη, τη δημιουργικότητα, την καινοτομία και την κοινωνική ένταξη. Η καλλιτεχνική παραγωγή δημιουργεί θέσεις απασχόλησης, ανεβάζει το κύρος της περιφέρειας και προσελκύει τουρισμό. Η επιβεβαίωση τέλος της αξίας της παράδοσης και η δημιουργία τοπικής πολιτιστικής ταυτότητας συνδέεται άμεσα με την άνοδο της ποιότητας ζωής και συμβάλει στην κοινωνική συνοχή.

Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις βέβαια είναι πολυδιάστατες και ποικιλόμορφες και δεν περιορίζονται στις εκδηλώσεις «ελιτιστικού περιεχομένου» ούτε στις μουσειακού ή φολκλορικού τύπου αναβιώσεις.

Επιχειρώντας μια απόπειρα διατύπωσης μερικών χαρακτηριστικών, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν κριτήρια έτσι ώστε η πολιτιστική δραστηριότητα να συμβάλλει σε μια άλλου είδους τοπική ανάπτυξη, μπορούμε να συνοψίσουμε στα εξής: α) Να εμπλέκει τα μέλη της τοπικής κοινωνίας στα πλαίσια της ενεργητικής συμμετοχής. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο εφόσον, η φιλοσοφία της πολιτιστικής δραστηριοποίησης στηρίζεται στο δυναμικό της τοπικής κοινωνίας στην δημιουργική αξιοποίηση όλων των στοιχείων και των διαστάσεων της δηλαδή το περιβάλλον, την ιστορία, την οικονομία και τις κοινωνικές πρακτικές της.

β) Να στοχεύει στην συνολική πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου και όχι στην περιορισμένη φιλοδοξία των στιγμιαίων εντυπώσεων ούτε να αρκείται στην κυρίαρχη καπιταλιστική λογική της παραγωγής-κατανάλωσης πολιτιστικών αγαθών.

γ) Να πηγάζει μια συνολική και οργανωμένη κοινωνικό-παιδαγωγική αντίληψη για την διαδικασία της πολιτιστικής δημιουργίας, αναδεικνύοντας την πολιτιστική εκδήλωση σε πολιτιστική συλλογική δραστηριοποίηση στο πλαίσιο αξιών, όπως η αλληλεγγύη, η συνεργασία, και ο εθελοντισμός Αυτές οι αξίες μπορούν να εμπνεύσουν και να λειτουργήσουν ως τροχοπέδη ως προς τα φαινόμενα του ναρκισσισμού, της νωχελικότητας και της κοινωνικής απραξίας.

Η δυναμική βρίσκεται στην υπέρβαση των άσχημων καταστάσεων που βιώνουμε και έχουν στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσα από την δημιουργική αξιοποίηση πολιτιστικών πρακτικών με προσανατολισμό την ενδογενή, ολόπλευρη τοπική ανάπτυξη και τον κοινωνικό μετασχηματισμό.