Η Επανάσταση του 1821 στον ελληνικό φιλοτελισμό. Μέρος Β΄: Η εκδοτική δραστηριότητα της δικτατορίας 1967 - 1974.

Γράφει ο Βασίλης Ζαγκότας.

Εκπαιδευτικός, Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Στο προηγούμενο μέρος (Μέρος Α΄) της περιδιάβασής μας στον κόσμο των αναπαραστάσεων του 1821 στον φιλοτελισμό, είδαμε τις πρώτες επετειακές εκδόσεις της δεκαετίας του 1920. Σημαντικότερη έκδοση υπήρξε η έκδοση «Ηρώων» του 1930 και, έκτοτε, με μια μικρή μεταπολεμική εξαίρεση, τα Ελληνικά Ταχυδρομεία δεν ασχολήθηκαν με το 1821 στις εκδόσεις τους.

Σημαντική και με καλαίσθητες εκδόσεις υπήρξε η εκδοτική δραστηριότητα της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974), καθώς στο μέσον της περιόδου επιβολής της συνέπεσε ο εορτασμός των 150 χρόνων από το ξέσπασμα της Επανάστασης (1821-1971). Πριν από το 1971 θέματα σχετικά με το 1821 αποτυπώθηκαν σε 4 γραμματόσημα που ανήκαν σε σειρές με διαφορετική θεματολογία.

Στις 27 Απριλίου 1968, έναν χρόνο μετά την επιβολή του καθεστώτος, εκδόθηκε η αναμνηστική σειρά «Έκθεση Πολεμικής Ιστορίας των Ελλήνων» με σκηνές πολέμου από την Αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τη Νεότερη Ιστορία της χώρας. Μια μέρα αργότερα, οι δικτάτορες εγκαινίασαν την ομώνυμη έκθεση στο Ζάππειο, στην οποία εκθέτονταν πολεμικά κειμήλια.

Η έκθεση διήρκεσε ως τις 30/10/1968 και μετά την περάτωσή της εκδόθηκαν δύο τόμοι με το υλικό που εκτέθηκε. Τα γραμματόσημα, επομένως, λειτούργησαν ως μέσο προβολής της Έκθεσης. Ανάμεσα στις 8 αξίες της σειράς ξεχωριστή θέση κατέχει το γραμματόσημο των 3 δρχ. το οποίο απεικονίζει τον γνωστό πίνακα του Ευγενίου Ντελακρουά, «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» («La Grèce sur les ruines de Missolonghi»). Ο Γάλλος ζωγράφος υπήρξε φλογερός φιλέλληνας και ζωγράφισε τον πίνακα στον απόηχο των γεγονότων της Εξόδου του Μεσολογγίου. Σήμερα ο πίνακας εκτίθεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Μπορντώ. Εικονίζεται η Ελλάδα με μορφή νεαρής γυναίκας να ανοίγει τα χέρια με απόγνωση για την καταστροφή πατώντας πάνω από τα ερείπια των σπιτιών του Μεσολογγίου, τα οποία έχουν καταπλακώσει μια ανδρική μορφή. Πίσω της στέκει ένας μελαμψός (μάλλον Αιγύπτιος) στρατιώτης που καρφώνει τη σημαία του στο έδαφος ως ένδειξη κυριαρχίας.

Λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Ιουνίου του 1969, στο πλαίσιο της ανακήρυξης του 1969 ως «Έτους Εμπορικής Ναυτιλίας» αλλά και του εορτασμού της «Ναυτικής Εβδομάδας», τα Ελληνικά Ταχυδρομεία εκδίδουν πέντε γραμματόσημα διαφόρων μεγεθών. Ανάμεσα σ’ αυτά, η αξία των 2,50 δρχ. απεικονίζει ένα πολεμικό και ένα εμπορικό καράβι του 1821.

Την ίδια χρονιά (1969) εκδίδεται στις 12 Νοεμβρίου μια σειρά 4 γραμματοσήμων με θέμα τον Μακεδονικό Αγώνα. Τα δύο από αυτά εικονίζουν αγωνιστές του ’21 (Τσάμης Καρατάσος, Εμμανουήλ Παπάς) και τα άλλα δύο αγωνιστές των αρχών του 20ου αιώνα (Παύλος Μελάς, καπετάν-Κώττας).

Ο Δημήτρης (Τσάμης) Καρατάσος ήταν οπλαρχηγός της Νάουσας και ηγήθηκε στην εξέγερση του 1821 στην περιοχή. Όταν η Επανάσταση στην περιοχή καταπνίγηκε, ο Καρατάσος μετέβη στη Στερεά Ελλάδα για να βοηθήσει στον εκεί Αγώνα. Μετά την απελευθέρωση πρωταγωνίστησε στον ξεσηκωμό της Χαλκιδικής (1854) και στα γεγονότα της Έξωσης του Όθωνα. Ο ανδριάντας του Τσάμη Καρατάσου που εικονίζεται στο γραμματόσημο φιλοτεχνήθηκε το 1938 και στήθηκε στο πάρκο της οδού Εθνικής Αμύνης μπροστά από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο έτερος αγωνιστής, ο Εμμανουήλ Παπάς, καταγόταν από τη Δοβίστα Σερρών και ήταν έμπορος και τραπεζίτης, Φιλικός, αρχιστράτηγος των μακεδονικών δυνάμεων κατά την Επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική. Διέθεσε στον Αγώνα όλη την περιουσία του και όταν η επανάσταση στη Χαλκιδική απέτυχε, πέθανε εν πλω προς την Ύδρα. Τρεις γιοι του βρέθηκαν στη νότια Ελλάδα για να βοηθήσουν τον Αγώνα, ένας εξ αυτών σκοτώθηκε με τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι ενώ παλικάρι του ήταν ο πυροβολητής Κωστής Μπαλτάς, ένας από τους νεκρούς της Β΄ πολιορκίας του Μεσολογγίου. Ο ανδριάντας που εικονίζεται στο γραμματόσημο στέκει από τις 17/5/1966 στην Πλατεία Ελευθερίας των Σερρών.

Το 1971 με αφορμή τα 150 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης εκπονήθηκε από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία εκδοτικό πρόγραμμα πέντε σειρών με δημιουργίες των Γ. Βελισσαρίδη και Π. Γράββαλου. Οι εκδόσεις αυτές ήταν οι πρώτες σειρές που τυπώθηκαν μετά τη «Δόξα των Ψαρών» του 1945. Δηλαδή, για 26 χρόνια δεν υπήρξε έκδοση σειρά με θέμα το ’21.

Η πρώτη αναμνηστική σειρά είχε τίτλο «Εκκλησία και Αγών» και αποτελούταν από τέσσερις αξίες. Η πρώτη (0,50 δρχ.) φέρει την παράσταση του Παλαιών Πατρών Γερμανού που ορκίζει αγωνιστές. Η παράσταση κοσμεί μετάλλιο του 1836 που κόπηκε για τον γάμο του βασιλιά Όθωνα και της Αμαλίας. Η πίσω όψη του εικονίζει τον Γερμανό σε προφίλ. Η δεύτερη παράσταση (2 δρχ.) απεικονίζει τον ανδριάντα του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, έργο του γλύπτη Φυτάλη (1872), ο οποίος στήθηκε με έξοδα του Γεωργίου Αβέρωφ στην είσοδο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο γραμματόσημο των 4 δρχ. εικονίζεται ο πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα για τη μάχη της Αλαμάνας. Διακρίνεται με το σπαθί στο χέρι ο Αθανάσιος Διάκος και τραυματισμένος θανάσιμα ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας. Η μοίρα αμφοτέρων υπήρξε τραγική, καθώς ο Διάκος βρήκε θάνατο έπειτα από βασανιστήρια έχοντας στημένο απέναντί του το κεφάλι του νεκρού επισκόπου. Τέλος, στο γραμματόσημο των 10 δρχ. απεικονίζεται η γνωστή ελαιογραφία του Βρυζάκη (1865) «O Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης».

Η δεύτερη αναμνηστική σειρά του 1971 κυκλοφόρησε στις 15 Μαρτίου και είχε τίτλο «Ο κατά θάλασσαν Αγών». Αποτελείτο από 6 αξίες εκ των οποίων οι 4 απεικόνιζαν πλοία («Λεωνίδας», «Τερψιχόρη», «Περικλής» και «Καρτερία») και οι άλλες δύο τις ναυμαχίες της Σάμου και του Γέροντα. Στη Σάμο, ο ελληνικός στόλος καταδίωξε τον οθωμανικό του Χοσρέφ Πασά διατηρώντας τον Αγώνα στο νησί ζωντανό. Λίγο αργότερα στον Γέροντα, τα ελληνικά πλοία κέρδισαν μια κρίσιμη νίκη απέναντι στις τουρκοαιγυπτιακές δυνάμεις αποτρέποντας οριστικά απόβαση στη Σάμο.

Στις 21 Ιουνίου κυκλοφόρησε η σειρά «Παιδεία και Αγών» με τρεις αξίες. Στο γραμματόσημο των 0,50 δρχ. εικονίζεται ο Ευγένιος Βούλγαρης, σημαντικός κληρικός και δάσκαλος του Γένους, εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στην αξία των 2,50 δρχ. εικονίζεται ο Αδαμάντιος Κοραής, φιλόλογος και συγγραφέας, ενώ στην αξία των 15 δρχ. ο γνωστός πίνακας του Γύζη «Κρυφό Σχολειό» (1885).

Στη σειρά ανήκε και γραμματόσημο των 2 δρχ. με το κτίριο της Μεγάλης του Γένους Σχολής, το οποίο όμως αποσύρθηκε.

Στις 21 Σεπτεμβρίου εκδόθηκε η σειρά «Ο κατά ξηράν Αγών» με έξι γραμματόσημα. Επειδή τα γεγονότα που απεικονίζονται είναι λίγο-πολύ γνωστά, θα αρκεστούμε σε απλή αναφορά. Η αξία των 0,50 δρχ. έχει τίτλο «Η μάχη της Κορίνθου» και εικονίζει τον γνωστό πίνακα του Ησαΐα (1835) για τη μάχη στα Δερβενάκια. Στο γραμματόσημο της 1 δρχ. ο πρόκριτος Χρήστος Καψάλης ανατινάζει τα πυρομαχικά στο Μεσολόγγι στον –επίσης- γνωστό πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη. Στην αξία των 2 δρχ. εικονίζονται Σουλιώτισσες στη μάχη της Κιάφας. Στις 5 δρχ. διακρίνεται η πολιορκία της Ακρόπολης, έργο του Δ. Ζωγράφου κατόπιν υπόδειξης του Ιωάννης Μακρυγιάννη. Στις 6,50 δρχ. εικονίζεται ο Παπαφλέσσας να εφορμά στη Μάχη στο Μανιάκι, παράσταση βασισμένη σε παλιά ευρωπαϊκή λιθογραφία. Τέλος, στις 9 δρχ. αναπαριστάται ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη στο Κεφαλόβρυσο (ελαιογραφία του Filipp Marsigli, 1839-1839, Μουσείο Μπενάκη).

Στις 19 Οκτωβρίου, τα Ελληνικά Ταχυδρομεία εξέδωσαν την τελευταία επετειακή σειρά με τίτλο «Διοίκησις και Αγών». Στην πρώτη αξία (2 δρχ.) εικονίζεται η Μονή των Καλτεζών, τόπος συγκέντρωσης προεστών και οπλαρχηγών για τον ξεσηκωμό αλλά και τόπος συγκρότησης της Πελοποννησιακής Γερουσίας, της οποίας η σφραγίδα εικονίζεται στα δεξιά. Στην αξία των 2,50 δρχ. εικονίζεται η στήλη της Επιδαύρου ως ανάμνηση της Α΄ Εθνοσυνέλευσης με τη σχετική σφραγίδα στα δεξιά, ενώ στις 20 δρχ. εικονίζεται η σφραγίδα και η υπογραφή του Καποδίστρια.

Η τελευταία έκδοση της Δικτατορίας εκδόθηκε το 1974 (4 Απριλίου) και ήταν αφιερωμένη στα 150 χρόνια από τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα. Οι συνθέσεις του Π. Γράββαλου περιλάμβαναν δύο αξίες. Στην πρώτη, ο Βύρωνας παρουσιάζεται με ανατολίτικη φορεσιά ως φιλοξενούμενος του Αλή Πασά (πίνακας του Τόμας Φίλιπς) και στη δεύτερη, ο Βύρωνας ορκίζεται για την ελευθερία στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, παράσταση που απαντάται σε λιθογραφία της εποχής.

Η περίοδος της Επταετίας υπήρξε η πιο πλούσια περίοδος έκδοσης επετειακών γραμματοσήμων σε σχέση με το 1821 και αυτό οφείλεται στον εορτασμό των 150 ετών. Δεν μπορεί να μείνει ασχολίαστο το γεγονός ότι δεν απαντώνται απεικονίσεις αγωνιστών σε πορτραίτα αλλά επιλέχθηκαν παραστάσεις μαχών. Αξιοσημείωτες είναι οι απουσίες του Ρήγα Φεραίου, του Κολοκοτρώνη και του Καραϊσκάκη από τις επετειακές εκδόσεις της εποχής.

Σημαντική πηγή για τις εκδόσεις αυτές –πλην της προσωπικής μου συλλογής- υπήρξε η ιστοσελίδα http://greekstamp.blogspot.com/ καθώς και οι σχετικοί ετήσιοι κατάλογοι.

Στο επόμενο μέρος (Γ΄ μέρος) θα εξετάσουμε τις εκδόσεις των δεκαετιών 1980 και 1990.