Τα Κάλαντά μας – Η ιδιαιτερότητα ορισμένων στίχων τους.

Γράφει η κα Παρασκευή Σιδερά - Λύτρα.

Γνωστά τα Κάλαντα, η τριάδα τους: Κάλαντα των Χριστουγέννων, Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, Κάλαντα των Φώτων. Μελωδικά ιστόρηση της γέννησης του Χριστού, ιστόρηση του ερχομού του Άη Βασίλη με τον ερχομό της νέας χρονιάς, ιστόρηση της βάπτισης του Χριστού.

Οι πρώτες μου εντυπώσεις απ᾽τα Κάλαντα μένουν στη μνήμη μου από τα πρώτα παιδικά μου χρόνια, όταν τα παιδιά στο χωριό μου χαράματα της παραμονής κάθε μιας από τις τρεις γιορτές, προτού καλά-καλά φέξει, γυρνούσαν από πόρτα σε πόρτα, και ενώ χτυπούσαν άκουγες: “Θειά, να τα πούμε;” Και η θειά άνοιγε κι άκουγες μελωδικά πρώτα την ιστορία της γέννησης – όχι μόνον πέντε-έξι στροφές, αλλά όλη την ιστορία: για τον ερχομό των μάγων, τη σφαγή των νηπίων, τον “κλαυθμό και οδυρμό κάθε μητέρας”, μέχρι και τη φυγή της αγίας οικογένειας στην Αίγυπτο. Δεν έλειπε στο τέλος και η συμβουλή στους οικοδεσπότες, να ντυθούν όμορφα και να πάνε στην εκκλησία να προσκυνήσουν, κι ακόμα να ελεήσουν και “κάνα φτωχό”, και … φυσικά:

“Δώστε και μάς τον κόπο μας ό,τι είναι ορισμός σας και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι βοηθός σας”.

Κατά τον ίδιο τρόπο ψάλλονταν λεπτομερώς τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς: μετά τον χαιρετισμό των νοικοιυραίων του σπιτιού και το καλωσόρισμα του Άη Βασίλη γίνεται κουβέντα μαζί του σαν με ένα κοινό άνθρωπο, που είχε κι αυτός τις έγνοιες του, όταν “μάθαινε γράμματα”.

Τα Κάλαντα των Φώτων συντομότερα και επιγραμματικότερα.

Όλα αυτά εισαγωγικά μόνον. Ακολούθως θέλω να αναφερθώ στην ιδιαιτερότητα ορισμένων στίχων στα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.

Και τα τρία κείμενα ποιητικά και μάλιστα με ταιριαστές ομοιοκαταληξίες. Ευχάριστο το άκουσμά τους. Τα ψάλλαμε παιδιά, χωρίς να συνειδητοποιούμε όμως πέραν του ιστορικού του περιεχομένου τους την ιδιαίτερη λεκτικότητά τους. Ουσιαστικά αποτελούνται και τα τρία από λιγότερα ή περισσότερα ομοιοκαταληκτούντα δίστιχα

Υπάρχει όμως, όπως ανέφερα, στα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, μια ιδιαιτερότητα, και μάλιστα σε κάθε δεύτερο στίχο εκάστου δίστιχου στο πρώτο μέρος του κειμένου. Η ιδιαιτερότητα δεν κρύβεται στη μορφή του, στη λογοτεχνική μορφή του, αλλά στο περιεχόμενό του: αποτελείται από κοσμητικές λέξεις με μεταφορική σημασία, νοηματικά άσχετες προς το περιεχόμενο του προηγούμενου στίχου. Το νόημα επανέρχεται στη ροή του με τον ακολουθούντα στίχο.

Γράφω διακριτικά αυτούς τους δεύτερους στίχους, αραδιάζοντάς τους:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά,

–Ψηλή μου δεντρολιβανιά –

Κι αρχή καλός μας χρόνος,

–Εκκλησιά με τ᾽ς άγιους θρόνους –

Άγιος Βασίλης έρχεται,

–Άρχοντες τον κατέχετε–

Από την Καισαρεία.

–Συ ᾽σ᾽αρχόντισσα κυρία –

Βαστάει πένα και χαρτί,

–Ζαχαροκαντιοζυμωτή!–

Έκαστος των δεύτερων στίχων αποτελεί προσφώνηση, προσφώνηση της οικοδέσποινας ή της κόρης, προσφώνηση εξαιρετικά κοσμητική: Παρομοίωση με ένα ιδιαίτερο φυτό μυρωδάτο· ψηλή και λυγερή ως η δεντρολιβανιά (και μυρωδάτη ασφαλώς από τη φύση της – το άρωμά της, το άρωμα του δεντρολίβανου ανασταίνει άνθρωπο).

Αλλά και ιερά μεγαλοπρεπής η προσφωνούμενη, που έχει μπροστά του ο ψάλτης μας. Τί άλλο θα απέδιδε την ιερή μεγαλοπρέπεια εκφραστικότερα από την “Εκκλησιά με τους άγιους θρόνους” – απ᾽την Αγιά Σοφιά μέχρι και τις σημερινές μας ἐκκλησίες;

Στην τρίτη στροφή η προσφώνηση, ο έπαινος, περικλείει και τον οικοδεσπότη. Τα άτομα του σπιτιού υποδέχονται τον Άγιο Βασίλη όχι ως κοινοί θνητοί, αλλά ως ”άρχοντες”. Ακολουθεί όμως και πάλι προσωπική προσφώνηση, προσωπικός έπαινος της προσφωνούμενης ως “αρχόντισσας κυρίας”, για να κορυφωθεί στον δεύτερο στίχο της επόμενης στροφής με την γλυκύτατη “ζαχαροκαντιοζυμωτή” (!) – έχεις μπροστά σου τον Πλάστη, να πλάθει με γλυκύτατο ζυμάρι μια γλυκύτατη μορφή.

Και ο ποιητής μας συνεχίζει: o Άγιος βασίλης βαστά όχι μόνον χαρτί, αλλά…

Χαρτί και καλαμάρι,

–Δες και μέ το παλληκάρι!–

Το καλαμάρι έγραφε,

–Τη μοίρα μου την έλεγε–

Και τό χαρτί ομίλει,

–Άσπρε μου, χρυσέ μου ήλιε!–

Το παλληκάρι έψαλε, επήνεσε περίτεχνα, τώρα τολμά να περιμένει και ανταπόκριση: Θα ρίξει τάχα η “ζαχαροκαντιοζυμωτή”, τα μάτια της κι απάνω του; – Την προτρέπει να το κάνει. Ποιά θἀ ᾽ναι άραγε η μοίρα του. Κλείνει ωστόσο μὲ την τελευταία προσφώνηση, λαμπερή παρομοίωση για την επιθυμητή του – όποια είναι: Άσπρε μου, χρυσέ μου ήλιε!